مقدمه
سوره مبارکه انفطار پنجاهودومین سوره در ترتیب نزول قرآن کریم و از سورههای مکی است. محور اصلی آن قیامت، معاد و بیداری انسان از غفلت است.
در این سوره، خداوند با بیانی تصویرگرانه و تأثیرگذار، فروپاشی نظم آسمانها و زمین را به تصویر میکشد تا انسان دریابد روزی خواهد آمد که هیچ تکیهگاهی جز پروردگار کریم ندارد.
از امام صادق علیهالسلام روایت شده است:
«هر کس دو سوره انفطار و انشقاق را در نماز واجب یا نافله بخواند، هیچ حجابی میان او و پروردگارش نخواهد بود و پیوسته با چشم دل به خدا مینگرد تا از حساب مردم فارغ گردد.»
این روایت نشان میدهد که تلاوت و تدبر در این سوره، نوری است که غفلت را میشکند و دل را آماده دیدار پروردگار میسازد.
تحلیل تدبری آیات
🔹 آیه ۱
إِذَا السَّمَاءُ انفَطَرَتْ
«هنگامی که آسمان شکافته شود.»
کلمه «فَطَرَ» به معنای شکافتن است؛ همان ریشهای که در «عید فطر» وجود دارد، روزی که روزه “شکسته” میشود.
در اینجا «انفطار آسمان» یعنی باز شدن لایههای پنهان عالم بالا؛ جهانی که امروز آن را آرام و استوار میبینیم، در قیامت از هم میشکافد و باطن حقیقیاش آشکار میشود.
🔹 آیه ۲
وَإِذَا الْكَوَاكِبُ انتَثَرَتْ
«و زمانی که ستارگان پراکنده شوند.»
«انتثار» به معنای گسیختگی است؛ یعنی خروج اجرام آسمانی از مدارهای منظم خود.
در قیامت، این نظم دقیق کیهانی فرو میپاشد. ستارگان، سیارات و کهکشانها از مدار خود خارج میشوند و فروپاشی عظیم هستی رقم میخورد.
این تصویر، نشانهای است از نابودی نظام مادی که انسان به آن دل بسته است.
🔹 آیه ۳
وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ
«و زمانی که دریاها منفجر شوند.»
خانم فروزان در تفسیر این آیه توضیح میدهند:
در قیامت، تحولات زمینشناسی چنان شدید است که دریاها از شدت زلزلهها و تغییرات لایههای زمین منفجر و خشک میشوند.
او میفرمایند:
«وقتی دریاها منفجر میشوند، هیچ آبی باقی نمیماند، انگار همه آبها نابود میشوند. زمین میماند و خشکی مطلق.»
این انفجار تنها یک رویداد طبیعی نیست؛ نمادی است از فروپاشی غرور و تکیهی انسان بر دنیا. همانطور که دریاها میشکافند و درون خود را آشکار میکنند، انسان نیز باید لایههای غفلت را از جان خویش بزداید تا حقیقت را ببیند.
🔹 آیه ۴
وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ
«وقتی قبرها زیر و رو شوند.»
«بَعْثَرَتْ» یعنی زیر و رو شدن. در روز قیامت، زمین دگرگون میشود و مردگان از خاک برمیخیزند. این مرحله آغاز رستاخیز جسمانی است و یادآور این حقیقت که هیچ چیز در زمین پنهان نخواهد ماند.
🔹 آیه ۵
عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ
«در آن هنگام، هر انسانی میداند چه چیزی را پیش فرستاده و چه چیزی را به جا گذاشته است.»
اعمال انسان دو بُعد دارند:
- آنچه در حیاتش انجام داده (قدمت)
- آثاری که پس از مرگ باقی ماندهاند (اخرت)
یعنی انسان نهتنها برای کارهای زمان حیاتش، بلکه برای تأثیرات بعدی آنها نیز پاسخگوست.
اگر خیری از او باقی بماند، پروندهاش همچنان باز است؛ همانگونه که امام صادق علیهالسلام فرمودند:
«پرونده اعمال انسان پس از مرگ بسته میشود، مگر در سه چیز: سنت نیک، بنای مفید، و فرزند صالحی که دعا کند.»
🔹 آیات ۶ تا ۸
يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ
الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ
فِي أَيِّ صُورَةٍ مَّا شَاءَ رَكَّبَكَ
خانم فروزان این سه آیه را قلب تپنده سوره میدانند.
در این بخش، خداوند با لحن لطیف و پرسشگرانه، انسان غافل را صدا میزند:
«ای انسان! چه چیز تو را از پروردگار کریمت فریفت؟ زیبایی؟ قدرت؟ ثروت؟ شهرت؟»
او یادآور میشود که خداست که انسان را آفرید، هماهنگ ساخت و متعادل کرد.
تعبیر «سَوَّاكَ» به معنای تنظیم دقیق اجزای جسم و روح انسان است و «عَدَلَكَ» اشاره به تعادل میان ظاهر و باطن او دارد.
خانم فروزان میگویند:
«هیچ انسانی تصادفی آفریده نشده. هر کس ترکیب یکتایی از روح، عقل و احساس است. حتی اثر انگشت و مردمک چشم او منحصر به فرد است.»
این آیه دعوتی است برای بازگشت به فطرت الهی؛ فطرتی که انسان را به عدالت، خیر و زیبایی میکشاند.
🔹 آیات ۹ تا ۱۲
كَلَّا بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ
وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ
كِرَامًا كَاتِبِينَ
يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ
اینجا خداوند علت غفلت را آشکار میکند:
غفلت انسان از تکذیب روز جزا سرچشمه میگیرد.
برای زدودن این غفلت، خداوند یادآور میشود که «فرشتگان گرامی» بر انسان گماشته شدهاند تا تمام گفتار و کردار او را بنویسند.
از امام موسی بن جعفر علیهالسلام نقل شده:
«وقتی انسان نیت خیر کند، نفسش خوشبو میشود و فرشته راست به چپ میگوید برخیز، او نیت خیر دارد؛ و اگر نیت گناه کند، نفسش بدبو میشود و فرشته چپ بوی آن را درمییابد.»
این آیات، دعوتی است به هوشیاری دائمی در گفتار و رفتار.
🔹 آیات ۱۳ تا ۱۹
إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ
وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ
…
وَالْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ
در پایان سوره، دو مسیر نهایی انسان روشن میشود:
- ابرار در نعمت و آرامش جاودانهاند.
- فجار در جحیم گرفتارند و از آتش دور نمیمانند.
تکرار «وما أدرک ما یوم الدین» نشان میدهد که هیبت آن روز فراتر از تصور انسان است.
در آن روز، هیچ کس مالک چیزی برای دیگری نیست؛ تمام فرمان و اختیار تنها در دست خداست.
جمعبندی
سوره انفطار، آیینهای است برای بیداری دل.
خداوند با تصاویری تکاندهنده از فروپاشی هستی، انسان را متوجه حقیقتی عمیق میسازد:
هر نظمی که امروز به آن دل بستهای، روزی فروخواهد ریخت و تنها ربّ کریم باقی میماند.
پیام این سوره ساده و کوبنده است:
اگر انسان روز حساب را باور کند، نه فریب دنیا را میخورد، نه از پروردگارش غافل میشود.
ای انسان قیامت خواهد آمد و هر کسی بر سر سفره اعمال خودش مینشیند و تو از پروردگار کریمت افل هستی و این غفلت تو ریشه در تکذیب روز جزا دارد . پس دست از نسیانت بردارو اگر میخواهی جزو فجار نباشی ترک غفلت کن.
منابع
- بیانات تدبری سرکار خانم فاطمه فروزان، مؤسسه قرآنی رهپویان مشکات نور استان البرز
- کتاب تدبر در قرآن – استاد محمد صبوحی، انتشارات تدبر
- تفسیر نمونه، آیتالله ناصر مکارم شیرازی
- المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی
- مجمعالبیان، شیخ طبرسی