سوره مطففین؛ ریشهیابی کمفروشی و نجات از “زنگار قلب”
تفسیر تدبری سوره مبارکه مطففین (صفحه ۵۸۷)
سوره مطففین که جزو سورههای مکی قرآن کریم است، با هشداری شدید درباره کمفروشی و تضییع حقوق مردم آغاز میشود و به شکلی عمیق، مبانی ایمانی و اخلاقی جامعه را مورد بررسی قرار میدهد. فضیلت تلاوت این سوره چنان بالاست که پیامبر اکرم (ص) فرمودند هر کس آن را بخواند، خداوند او را در روز قیامت از “رحیق مختوم” (شراب طهور زلال و خالص بهشتی) سیراب میکند. همچنین، امام صادق (ع) فرمودند تلاوت آن در نمازهای فریضه، امنیت از عذاب دوزخ را در قیامت به همراه میآورد.
این سوره نه تنها یک دستورالعمل فقهی، بلکه یک نسخه درمانی برای یک بیماری مزمن اجتماعی است.
بخش اول: هشدار شدید الهی علیه کمفروشی (حقالناس)
سوره با یک تهدید شدید و قاطع شروع میشود: “ویل للمطففین” (وای بر کمفروشان). کلمه “ویل” در روایات به عمیقترین نقطه جهنم اشاره دارد و خطر این گناه را نشان میدهد. در شأن نزول آمده است که پس از ورود پیامبر (ص) به مدینه، بسیاری از مردم به کمفروشی آلوده بودند و این آیات برای درمان این درد اجتماعی نازل شد.
ویژگیهای مطفف (کمفروش)
خداوند در دو آیه، تعریف دقیقی از کمفروش ارائه میدهد که اساس تشخیص این بیماری درونی است:
- “الذین إذا اكتالوا على الناس يستوفون”: اینان کسانی هستند که هرگاه برای خود، از مردم پیمانه میگیرند (اكتالوا)، حق خود را به طور کامل و تمام دریافت میکنند (یستوفون).
- “و إذا كالوهم أو وزنوهم يخسرون”: اما هرگاه بخواهند برای مردم چیزی را پیمانه یا وزن کنند، کم میگذارند (یخسرون).
این کمگذاشتن و کامل دریافت کردن، تنها محدود به کیل و وزن نیست، بلکه به تمام حقوق متقابل اجتماعی گسترش مییابد؛ از روابط همسری، وظایف شغلی در اداره، تا صف ایستادن و هرگونه تضییع حق در کوچکترین تعاملات روزانه.
ریشه اصلی کمفروشی در قرآن
خداوند با یک سؤال توبیخی، ریشه این انحراف اخلاقی را مشخص میکند: “ألا يظن أولئك أنهم مبعوثون * لِيَوْمٍ عَظِيمٍ” (آیا گمان نمیکنند که اینان [مطففها] قطعاً برای روزی بزرگ مبعوث میشوند؟)
ریشه تخفیف و تجاوز به حقوق مردم، ناشی از فراموشی، سستی یا عدم باور حقیقی به معاد و قیامت است. انسان هر چقدر به معاد باورمندتر باشد، در دنیا سالمتر زندگی میکند؛ حتی اگر این باور به اندازه “ظن” (گمان، که در اینجا گمان یقینی است) هم باشد، بازدارندگی ایجاد میکند.
بخش دوم: سرنوشت فاجران و ابرار؛ دو راهی ایمان به معاد
پس از بیان درد و ریشه آن، سوره به مقایسه عاقبت مطففین (که به فاجرین تبدیل میشوند) و نیکوکاران (ابرار) میپردازد تا بستر توجه به آخرت را فراهم کند.
سرنوشت فاجران در “سجین”
“كلا إن كتاب الفجار لفي سجين” (هرگز چنین نیست، قطعاً نامه اعمال بدکاران [فاجران] در سجین است.)
- سجین: به معنای زندان ابد است؛ جایگاهی بسیار هولناک و عاقبت قطعی برای فاجر.
- فاجر: کسی است که پوسته دیانت و بندگی را شکافته (فجر یعنی شکافتن) و از حیطه فرمان الهی خارج شده است.
چگونه یک شخص مکذب میشود؟
مکذب بودن روز جزا، کار هر کسی نیست: “وَمَا يُكَذِّبُ بِهِ إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ” (و تکذیب نمیکند روز جزا را مگر هر متجاوز گناهکاری). این تجاوز و اصرار بر گناه ریشه اصلی دیگری دارد:
“بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ” (بلکه آنچه [از گناهان] کسب میکردند، بر دلهایشان زنگار بسته است.)
- کسب گناه: تداوم در گناه و اصرار بر آن (مانند خوردن مال حرام ناشی از کمفروشی) قلب انسان را زنگار میزند.
- نپذیرفتن حقایق: این زنگار (ران) مانع از درک حقایق میشود، به همین دلیل است که وقتی آیات خدا بر آنان تلاوت میشود، میگویند: “اساطیر الأولین” (افسانههای کهن).
- محرومیت در قیامت: نتیجه این زنگار، حجاب در آخرت است: “إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ” (قطعاً آنها در آن روز از [دیدن] پروردگارشان محجوب خواهند بود.)
سرنوشت ابرار در “علیین”
در مقابل فاجران، نیکوکاران قرار دارند: “كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ” (هرگز چنین نیست، قطعاً نامه اعمال نیکوکاران [ابرار] در علیین است.)
- علیین: به معنای بلندی و برتری است؛ جایگاهی که برتر از خیال، قیاس و وهم انسان است و برترین درجات بهشت را شامل میشود.
- “يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ”: این جایگاه را مقربان (صاحبان عالیترین مقام) مشاهده میکنند.
نوشیدنی ابرار و راه رسیدن به آن
ابرار در نعمتهای پایدار (نعیم) هستند و از چهرهشان شادمانی و طراوت نعمت موج میزند (نَضْرَةَ النَّعِيمِ). نوشیدنی آنها:
- رحیق مختوم: “يُسْقَوْنَ مِن رَّحِيقٍ مَّخْتُومٍ” (از شراب بسیار خالص و در بسته مُهر شده) به آنها نوشانده میشود که مهر آن از مِسک (بهترین عطر) است.
- مسابقه برای وصال: خداوند برای تشویق به این نعمت، دستور میدهد: “وَفِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ” (پس باید مسابقهدهندگان برای رسیدن به آن بر هم پیشی گیرند). این یعنی برای رسیدن به این جایگاه، باید در دنیا با تمام وجود تلاش کرد.
- آمیزهای از تسنیم: این شراب عالی، “وَمِزَاجُهُ مِن تَسْنِيمٍ” (آمیزهای از چشمه تسنیم) دارد. تسنیم چشمهای است که خود مقربان از آن مینوشند.
نکته تدبری: ابرار بر سر سفره مقربان نشستهاند. این نشان میدهد که راه نجات و عاقبتبخیری، در الگوگیری و پیروی از راه و رسم مقربان الهی است.
بخش سوم: چالش تمسخر؛ مقاومت مؤمن در برابر جریان باطل
فردی که میخواهد زندگی سالمی داشته باشد و از راه کمفروشی و تجاوز دوری کند، با یک چالش اجتماعی روبرو میشود: طعنه و تمسخر مجرمان.
“إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ” (قطعاً کسانی که جرم کردند، پیوسته از کسانی که ایمان آوردند، میخندیدند.)
- تمسخر مؤمن: مجرمان (که همان مطففین لجوج هستند) برای توجیه گناه خود، مؤمنان پاکدل را مسخره میکنند، با چشم و ابرو به یکدیگر اشاره میکنند (يتغامزون) و در جمع خود از این رفتار مباهات کرده و خوشحالی میکنند (فَكِهِينَ).
- توجیه گناه: آنان مؤمنان را به سبب دوری از “زرنگیهای دنیوی” گمراه میخوانند: “قَالُوا إِنَّ هَؤُلَاءِ لَضَالُّونَ” (گفتند: قطعاً اینان گمراهانند.)
برگشت ورق در قیامت
خداوند با وعدهای قاطع، به مؤمنان فرمان به مقاومت میدهد و تصریح میکند که مجرمان هرگز متکفل زندگی مؤمنان نبودهاند. ورق در قیامت کاملاً برمیگردد:
“فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ” (پس امروز، کسانی که ایمان آوردند، بر کفار میخندند.)
نکته مهم: کسانی که در دنیا با وجود ایمان ظاهری، بر اثر لقمه حرام و کمفروشی، روش زندگیشان تغییر مییابد و به این جریان مسخرهکننده پیوستهاند، در آخرت در زمره کفار محشور میشوند؛ زیرا جرم مداوم، انسان را به کفر میکشاند.
سرانجام: مؤمنان در بهشت بر تختها نشستهاند و به تمام نعمتها و همچنین به عذاب دردناک کفار مینگرند. این عاقبت، به عدالت ثابت میکند که آیا کمفروشان و تکذیبکنندگان، جزای اعمال خود را گرفتند یا خیر.
نتیجهگیری و راهکار قرآنی
سوره مطففین نقشه راهی برای دوری از سقوط است:
- آگاهی: کمفروشی (در هر بعد زندگی) یک گناه بزرگ است.
- کنترل: ریشه این گناه در ضعف ایمان به معاد است.
- درمان: با تصدیق روز جزا و تلاش مضاعف (فلیتنافس المتنافسون) و الگوبرداری از مقربین، قلب را از زنگار گناه پاک کنیم.
- صبر: در برابر تمسخر اهل دنیا مقاومت کنیم، چرا که ورق در آخرت برمیگردد.
پروردگارا، ما را از غرور، جهل و کبر و تخفیف حفظ کن و نامه اعمال ما را در علیین قرار ده. آمین یا رب العالمین.